સોમવારે દિલ્હીમાં યમુના નદીની જે તસવીરો સામે આવી છે તેણે સમગ્ર દેશની ચિંતા વધારી દીધી છે. કારણ કે આજે યમુનામાં વહેતું સફેદ "ઝેર" તમારા માટે, તમારા પરિવાર માટે અને તમારી આવનારી પેઢીઓ માટે ખૂબ જ ખતરનાક છે. બરફ જેવો દેખાતા ઝેરી ફીણ સામે આવ્યા બાદ ફરી એકવાર સૌના મનમાં સવાલ ઉઠ્યો છે કે સરકાર શું કરી રહી છે. આ તસવીરો દિલ્હીમાં યમુના નદીના તારાજીની છે. સવાલ એ છે કે યમુનાની આ હાલત કેમ અને તેના માટે જવાબદાર કોણ?
ઝેરી હવાની સાથે દિલ્હીના લોકો પણ ઝેરીલા પાણીમાં રહેવા મજબૂર છે. ઝેરી ફીણના કારણે યમુનાનું પાણી ઝેરીલું બની ગયું છે અને છઠ મહાપર્વ પર ભક્તોને યમુનાના આ ઝેરી ફીણવાળા ગંદા પાણીમાં પૂજા કરવાની ફરજ પડી છે. છેવટે, યમુનાની સ્વચ્છતા અંગેના દાવાઓ અને વચનો ક્યારે પૂરા થશે અને યમુના ફરી ક્યારે સ્વચ્છ અને શુદ્ધ દેખાશે? દિલ્હી માટે સ્વચ્છ યમુના હોવી પણ ખૂબ જ જરૂરી છે, કારણ કે દિલ્હીમાં પીવાનું પાણી યમુનામાંથી જ સપ્લાય થાય છે, પરંતુ તેમ છતાં યમુનાને સૌથી વધુ પ્રદૂષિત કરતી દિલ્હી છે.
દિલ્હીમાં યમુનાનું પાણી માત્ર 2% છે, પરંતુ પ્રદૂષણ 76% છે: યમુના નદીનું પાણી જે દિલ્હીમાં પ્રવેશતી વખતે સ્વચ્છ હોય છે, તે દિલ્હીમાં પ્રવેશ્યા બાદ ગંદુ અને ઝેરી બની જાય છે. બંને સ્થળો વચ્ચેનો તફાવત સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે કે થોડા કિલોમીટર વહી ગયા પછી દિલ્હીમાં યમુના નદી નાળામાં ફેરવાઈ જાય છે. દિલ્હીના સેંકડો નાના નાળા 38 મોટા નાળાઓમાં મળે છે અને આ 38 મોટા નાળાઓનું પાણી યમુનામાં પડે છે. આ પાણીને સાફ કરવા માટે તમામ નાળાઓ પર સુએજ ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ નાખવાના હતા, પરંતુ તેમ થયું નથી. આ જ કારણ છે કે તમામ નાળાઓનું પ્રદૂષિત પાણી યમુના નદીમાં પડીને તેને ઝેરી બનાવી રહ્યું છે.
આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં, દિલ્હી સરકારે NGT કોર્ટમાં દાખલ કરેલા સોગંદનામામાં કહ્યું હતું કે દિલ્હીમાં લગભગ 40 સુએજ ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ કાર્યરત છે અને ઝેરી ફીણથી છુટકારો મેળવવા માટે તેમને અપગ્રેડ કરવાની જરૂર છે. દિલ્હી સરકારને ઓછામાં ઓછા 3 થી 5 વર્ષ લાગશે. પરંતુ શું આવું થશે? કારણ કે દાયકાઓથી દિલ્હીની યમુના પ્રદૂષણનો સામનો કરી રહી છે. ઘણી સરકારો આવી, અનેક વચનો આપ્યા અને કરોડો રૂપિયા ખર્ચાયા. પરંતુ યમુનાનું ચિત્ર બદલાયું નથી.
દિલ્હીમાં યમુનામાં પ્રદૂષણ દર્શાવવા અને સમજાવવા માટેનો મુદ્દો લોખંડનો પુલ છે. જ્યાં સુધી યમુના પહોંચે છે ત્યાં સુધી નાળાઓના પાણીની સાથે સાથે ઘણી ગંદકી પણ જોવા મળે છે. દિલ્હીમાં યમુના કિનારે 65,000 ઝૂંપડપટ્ટીઓ છે, જેની વસ્તી લગભગ 4 લાખ છે. યમુનામાં 600 ટન કચરો જોવા મળે છે. યમુનોત્રીમાંથી નીકળતી યમુના નદી લગભગ 1400 કિમીનું અંતર કાપીને પ્રયાગરાજના સંગમ સુધી જાય છે. પરંતુ આ લંબાઈનો માત્ર 2 ટકા જ દિલ્હીમાં વહે છે, પરંતુ આ 2 ટકા ભાગ યમુનાને લગભગ 76 ટકા સુધી પ્રદૂષિત કરે છે.
આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં, દિલ્હી સરકારે ફોમિંગને રોકવા માટે 9-પોઇન્ટનો એક્શન પ્લાન બનાવ્યો હતો, જેનું પરિણામ અત્યાર સુધી શૂન્ય રહ્યું છે. બજેટમાં દિલ્હી સરકારે યમુના સફાઈ પ્રોજેક્ટ માટે 2,074 કરોડ રૂપિયા ફાળવ્યા હતા. પરંતુ અત્યાર સુધી તેનું પરિણામ શૂન્ય રહ્યું છે. દિલ્હી સરકારે યમુનાની સફાઈ માટે 2018 અને 2021 વચ્ચેના ત્રણ વર્ષમાં લગભગ 200 કરોડ રૂપિયા ફાળવ્યા હતા, પરંતુ હજુ સુધી આ ખર્ચની કોઈ અસર જોવા મળી નથી.
યમુનોત્રી માંથી પાણી નીકળ્યા બાદ, યમુના હિમાચલ પ્રદેશના પાઓંટા થઈને હરિયાણા જાય છે, ત્યાંથી દિલ્હી અને પછી યુપીમાં વહે છે અને પ્રયાગરાજમાં ગંગામાં જોડાય છે. યમુનાની સફાઈ માટે નમામિ ગંગે કાર્યક્રમ હેઠળ 4,355 કરોડ રૂપિયાના 24 પ્રોજેક્ટ શરૂ કરવામાં આવ્યા છે. સૌથી વધુ 13 પ્રોજેક્ટ દિલ્હીમાં છે, પરંતુ અત્યાર સુધી તેમાંથી માત્ર 2 જ પૂર્ણ થયા છે. યુપીમાં 8માંથી માત્ર 1 અને હિમાચલ પ્રદેશમાં એક પણ પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ થયો નથી. માત્ર હરિયાણાએ જ તેના બંને પ્રોજેક્ટ પૂરા કર્યા છે.
