SBI: સામાન્ય લોકો સરકારી બેંકો પર આંધળો વિશ્વાસ કરે છે. તેઓ આ બેંકોમાં તેમની મહેનતના પૈસા કોઈપણ ચિંતા વગર જમા કરે છે. પરંતુ હવે સંજોગો બદલાયા છે. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં જાહેર ક્ષેત્રની બેંકોને લગતા નિયમોમાં ઘણા ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે. આ ખાનગીકરણનો યુગ છે અને સરકાર આ જાહેર ક્ષેત્રની બેંકોમાં પોતાનો હિસ્સો સતત ઘટાડી રહી છે. તેણે છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ઘણી સરકારી બેંકો બંધ કરી દીધી છે. બીજી ઘણી સરકારી બેંકો એકબીજા સાથે મર્જ થઈ ગઈ છે. આવી સ્થિતિમાં તમારા માટે અનુમાન લગાવવું મુશ્કેલ છે કે કઈ સરકારી બેંક સૌથી સુરક્ષિત છે.
દેશમાં બે પ્રકારની સરકારી બેંકો છે. એક SBI અને બીજી જાહેર ક્ષેત્રની બેંકો. આમાં સૌથી મૂળભૂત તફાવત એ છે કે SBIની સ્થાપના સ્ટેટ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા એક્ટ 1955 હેઠળ કરવામાં આવી હતી. તે પહેલા તેને ઈમ્પીરીયલ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા કહેવામાં આવતું હતું. ઈમ્પીરીયલ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાની સ્થાપના બ્રિટિશ શાસન દ્વારા 1806માં કરવામાં આવી હતી. આઝાદી પછી 1955માં આ ઇમ્પિરિયલ બેંકને સ્ટેટ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા બનાવવામાં આવી. જ્યારે અન્ય જાહેર ક્ષેત્રની બેંકો હસ્તગત કરવામાં આવી હતી. આ બેંકિંગ કંપનીઝ અધિનિયમ 1970 અને 1980 હેઠળ બનાવવામાં આવ્યા છે. આ બંને કાયદાઓ હેઠળ, તત્કાલિન વર્તમાન ખાનગી બેંકો ભારત સરકાર દ્વારા લેવામાં આવી હતી. જો કે આ એક ટેકનિકલ તફાવત છે, પરંતુ કામગીરી અને વિશ્વસનીયતાની દ્રષ્ટિએ આ તમામ બેંકો લગભગ સમાન છે.
આ પછી 1991માં દેશમાં ઉદારીકરણની પ્રક્રિયા શરૂ થયા પછી 1994 માં બેંકિંગ કંપની એક્ટમાં મોટો ફેરફાર કરવામાં આવ્યો. કાયદામાં આ સુધારા પહેલા આ તમામ જાહેર ક્ષેત્રની બેંકોમાં સરકારનો હિસ્સો 100 ટકા હતો. 1994માં કાયદામાં સુધારા બાદ આ તમામ બેંકોમાં લઘુત્તમ હિસ્સો ઘટાડીને 51 ટકા કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યારબાદ સરકારે તે મુજબ પોતાનો હિસ્સો ઘટાડવાનું શરૂ કર્યું. બીજો પ્રકાર SBI છે. આનાથી સંબંધિત 1955ના કાયદા અનુસાર આ બેંકમાં ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI)નો હિસ્સો 55 ટકાથી ઓછો ન હોઈ શકે. SBI સમગ્ર દેશમાં RBIના એજન્ટ તરીકે કામ કરે છે.
હાલમાં SBIમાં ભારત સરકારનો હિસ્સો લગભગ 57.5 ટકા છે. જો કે, અન્ય PSU બેન્કોમાં સરકારનો હિસ્સો પણ ઘણો ઊંચો છે. ઉદાહરણ તરીકે બેન્ક ઓફ બરોડામાં ભારત સરકારનો હિસ્સો 63.97 ટકા, કેનેરા બેન્કનો 62.93 ટકા, PNBનો 73.15 ટકા, ઇન્ડિયન બેન્કનો 79.86 ટકા, યુનિયન બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાનો 83.49 ટકા, બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાનો 81.41 ટકા, સેન્ટ્રલ બેન્કનો હિસ્સો 81.41 ટકા છે. ઇન્ડિયા તે બેન્ક ઓફ મહારાષ્ટ્રમાં 93.08 ટકા, બેન્ક ઓફ મહારાષ્ટ્રમાં 85 ટકા, યુકો બેન્કમાં 95.39 ટકા, ઇન્ડિયન ઓવરસીઝ બેન્કમાં 96.38 ટકા અને પંજાબ એન્ડ સિંધ બેન્કમાં 98.25 ટકા છે.
આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં સરકાર SBI અને તમામ PSU બેંકો પર સંપૂર્ણ નિયંત્રણ ધરાવે છે. પરંતુ બજાર હિસ્સો, મૂડી, સેવા, લોનની જવાબદારી જેવી બાબતોના સંદર્ભમાં SBI આ બધા કરતાં વધુ છે. કોમર્શિયલ બેંક હોવા ઉપરાંત SBI પાસે કેટલીક અન્ય જવાબદારીઓ પણ છે. તે જિલ્લા સ્તરે રિઝર્વ બેંકનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. મોટાભાગના સરકારી કામ અને ખાતા આ બેંકમાં છે.
સ્પષ્ટપણે કહીએ તો બેંકમાં સરકારનો હિસ્સો એ નક્કી કરતું નથી કે તે બેંક કેટલી સલામત છે. વાસ્તવમાં RBI સમગ્ર દેશમાં બેંકોનું નિયમન કરે છે. ઉત્કૃષ્ટ અને સુરક્ષિત બેંકિંગ પ્રણાલીના સંદર્ભમાં, ભારત વિશ્વના કેટલાક પસંદગીના દેશોમાં સામેલ છે. બેંકની જવાબદારીઓ, એસેટ મેનેજમેન્ટ વગેરેના આધારે આરબીઆઈ પોતે નક્કી કરે છે કે કઈ બેંક સૌથી સુરક્ષિત છે. તેના આધારે SBI લાંબા સમયથી ટોચના સ્થાને છે. આ પછી, બે ખાનગી બેંકો HDFC અને ICIC બીજા અને ત્રીજા સ્થાને છે. ત્યારબાદ PNB અને બેન્ક ઓફ બરોડા ચોથા અને પાંચમા સ્થાને છે.
